Ay’da Dağlar, Denizler, vadiler, Kraterler.

Ay’ın Dağları

Ay’da dağlar olduğu çok eski zamandan beri biliniyor. Bugün bu dağların yüksekliğini de, çaplarını da ölçebiliyoruz. Ve hayret ile görüyoruz ki, uydumuz Dünyadan çok küçük olduğu halde oradaki dağlar dünyadaki dağlardan daha yüksektir. Mesela Ay’daki Leibniz dağlarının yüksekliği 9144 metredir. Oysa Dünyanın en yüksek dağı Everest 88882 metredir. Nede nAy dağları daha yüksek? çünkü orada atmosfer yok, dolayısı ile aşınma da yok. Onun için Ay’da Göreme’deki peri bacalarını andıran ama çok daha yüksek kayalara, minare yüksekliğindeki kaya-kulelere çok rastlanıyor. Astronotlar bu konuda şöyle diyor: ” Ay’ın, mehtap dendiği zaman akla gelen parlak güzelliğini yitirdik ama ancak ona ulaşınca fark edilen gerçek güzelliğini keşfettik. bir de Dünyanın yuvarlak göründüğü zamanlar da Ay gecelerini düşünün!” Ay’da yüksek dağalr olduğu gibi, derin vadiler de var. mesela Rheta vadisi 24.000 bin metre genişlikte, 184.000 metre uzunluktadır.

Ay’da Kraterler

Ay’a giden astronomların dikkatini oradaki yüksek dağlardan çok kraterler çekmiştir. Ay’da pek çok krater var ama bunlar birbirine benzemiyor. Bazıları, etrafı yüksek duvarlarla çevrili geniş bir daireye benziyor. Bazı geniş çukurların ortasında upuzun bir kule bulunuyor. Çukuru çevreleyen kaya duvarların yüksekliği her yerde aynı değil. Ay’da büyük bir kraterin ortasında bulunan bir İnsan, etrafını çeviren binlerce metre yükseklikteki dağları göremez. Çünkü bu dağlar, orada ufuk çizgisinin altında kalır. Bunun da sebebi, ay küresi küçük olduğu için, yüzey eğikliğin büyük olmasıdır. Çap ne kadar küçükse ufuk mesafesi de o kadar kısa olur. Ay’ın çok belirleyici engebelerine eskiden beri adlar verilmiştir. Bu adlar daha çok onları keşfeden astronomların veya büyük bilginlerin adlarıdır. Copernic krateri, Uluğ Bey krateri, Nasireddin Tusi krateri, Birüni krateri, Arşimed krateri Platon krateri… gibi. bugün Ay yüzeyinde 33.000 bin krater sayılmış ve hepsine birer ad verilmiş bulunuyor. Fakat Ay’daki kraterler bu kadar da değil. Büyük kraterlerin içinde ayrıca sayısız denecek kadar çok küçük kraterler de var. Sanki bunların zemini top mermileri ile dövülmüş. En küçük kraterler çorba tabağı kadar. Kraterlerin çapları genellikle 40-80 metre. Fakat çok büyükleri de var. mesela Clavius kraterinin çapı 233 metre ve pergelle çizilmiş gibi düzgün.

Kraterler volkan fışkırmalarının sonucunda meydana gelmiştir. Milyonlarca yıl önce Ay’da korkunç yanardağ patlamaları olduğu sanılıyor. Bilginler  bu kraterlerde bazı gazların bulunduğunu keşfettiler Bu gazlara, Dünyada da sönmüş volkan eteklerinde de rastlanmaktadır. Öyle anlaşılıyor ki, büyük kraterlerin zeminini oluşturan  düzlükler vakti ile sıvı lavlarla dolu imiş. bugün bu lavlar katılaşmış durumda.

Ay deniz Var mı?

Ay’ın Dünyadan görünen yüzünde bütün bölgeler aynı parlaklıkta veya aynı koyulukta değil. Güneş ışığı her bölgede aynı yoğunlukta yansımıyor. Eskiden buna Ay’daki denizlerin sebep olduğu sanılıyordu. Güçlü teleskopların yapılmasından sonra anlaşıldı ki deniz sanılan yerler, engebesiz düzlüklerdir.  Fakat bu düzlüklerin deniz olmadıkları anlaşıldıktan sonra onlara”deniz” denilmesine devam edildi ve adları değiştirilmedi. Başka bir deyişle bunlar” susuz deniz” olarak kabul edildi. Deniz denilen bölgelerde vakti ile yarı sıvı halde lavlar vardı. bunlar zamanla soğuyarak bugünkü haline geldi.

Vadiler

Ay’da dağlardan, kraterlerden ve ovalardan başka, nehir yatağını andıran yataklar, derin vadiler var. Bunların genişliği 500 metre ile 5.000 metre arasında değişiyor. Derinlikleri en çok 100 metre ama uzunlukları yüzlerce kilometreyi buluyor. bazıları, kraterlere, kaya duvarlarına sıradağlara dimdik iniyor veya buralardan çıkıyor.Hyginius kraterini boydan boya geçen aynı adı taşıyan vadi, en çok bilinendir. fakat yeni Ay haritasında yüzlerce vadi görebiliyoruz. bunların  bir akıntı yatağı olduğu muhakkak, fakat akan ne idi?

Bunlar yarı sıvı olan lav akıntılarının yatağı olabilir mi. Ama yatakların ucunda lav birikintisine rastlanmadığını gören bilginler şu varsayımı ortaya attılar: dünya’da nasıl evelce volkanik olaylar yer altında toplanıp kalmış su veya buz birikintisini yukarı çıkarıyor ve akıtıyor sa vakti ile Ay’daki volkanlar da aynı şeyi yapmış olabilirler.   Yani volkan faaliyetleri Ay’daki donmuş su kütlesini yukarı çıkarıp akıtmış olabilir. Bu sular tamamen buharlaşıp yok oluncaya kadar bu yatakları açmış olabilir.