Akdeniz bölgesi

Türkiye’nin  yedi coğrafi bölgesinden, Akdeniz‘e  komşu olanı. Adını komşu olduğu denizden aldığı gibi, özelliklerinide bu komşuluktan alır.

Akdeniz bölgesi genişliği 120-180 km arasında değişen bir şerit halinde batıda Marmaris-Köyceğiz arasından başlayarak doğuda Hatay ilimizin bitim noktası olan Basit burnu yakınına kadar uzanır. Bölge, Marmaris’in doğusundan başlayıp, Sultan dağlarının  kuzey ucuna kadar uzanan güneybatı-kuzeydoğu doğrultulu  bir çizgiyle Ege bölgesinden ayrılır. Bu sınırın batısında kalan ve dağ kütleleri arasında yer alan ovalar, sularını Ege denizine boşaltırlar; oysa doğusunda, yani Akdeniz bölgesinde  kalan ovaların, genellikle, yüzeyden dışarıya akışları olmadığı gibi, bazılarının içinde göller de yer alır.

Akdeniz bölgesinin  kuzey sınırı geniş büklümlü bir yay biçimindedir ve bölgeyi iç Anadolu’dan ayırır. Bu sınır, Konya havzasının güney kenarından geçirildiği için, bütün batı Toroslar ve orta Toroslar,  Akdeniz bölgesi içinde kalır.

Bölge, kuzeydoğuda Doğu Anadolu bölgesiyle  komşudur. Bu kesimdeki sınır çizgisinin kuzeyinde kalan alanlarda, Seyhan ve Ceyhan ırmaklarının başlıca kolları düzlükler içinde, az derin vadilerde akarken, Akdeniz bölgesi kesiminde dar boğazlara girerler.  Aynı zamanda sınır çizgisinin güneyinde, yani Akdeniz bölgesi tarafında, yağışlar daha bol, orman örtüsü de daha gürdür.

Doğuda bölgeyi Güneydoğu Anadolu bölgesinden ayıran sınır, Gaziantep yaylasının batı kenarında, bu yaylayı Kahramanmaraş-Antakya çukurundan ayıran tepelik kenara dayanarak, hem iklim, hem de yüzey şekilleri bakımından farklı iki alanı birbirinden ayırır.

Akdeniz bölgesi, dağların fazla yer tuttuğu bir bölgedir. Bölgenin ana çizgilerini oluşturan engebeler, Toros dağları adı verilen sistem içinde yer alır. Bu sistem Anadolu’ya göre biri dış, öteki iç sırayı oluşturan iki takım halindedir. Dış sıralara giren dağ öğeleri Kıbrıs adasındaki dağlarla ve Hatay’da  Amanos dağları ve Akra dağlarıyla ortaya çıkar. Toroslar’ın iç sıraları, Akdeniz bölgesi içindeki Batı Toroslar ve orta Toroslar diye  iki guruba ayrılabilir [üçüncü bir grupta Akdeniz bölgesi dışında, Doğu Anadolu’nun ortasındaki Doğu Toroslar’dır].

Batı Toroslar, Antalya körfezinin iki yanında yer alan ve kuzeydeki Göller yöresine doğru birbirinden uzaklaşarak biri batıda Teke ve Güney Menteşe yörelerine uzanan, öteki güneydoğuda İçel yöresine doğru yönelen iki demet halindedir. Demetlerin bu doğu kanadı, kuzeyde Sultan dağları, güneyde Geyik dağı gibi sıralara ayrılır.

Silifke yakınlarında Taşeli yaylası, Batı Toroslar’ı Orta Toroslar’dan ayırır. Orta Toroslar güneybatı-kuzeydoğu doğrultusunda uzanan üç kütleden oluşur; Bolkar dağı; Aladağ; Tahtalı-Binboğa dağları. Bunlardan Bolkar dağı, Aladağ kütlesinden Tekir  çukuru [Ecemiş koridoru] ayrılır. Aladağ ile TahtalBinboğa kütlesi arasında Seyhan’ın önemli bir kolu olan  Samantı vadisi yer alır. Güneybatı Taşeli yaylasından başlayan Orta Toroslar, kuzeydoğuda kesintiye uğrar. Daha ötede, Doğu Anadolu içinde, Doğu Toroslar başlar.

Akdeniz bölgesinde bu yüksek dağların yanı başında,  vadilerle yarılmış yüksek yaylalara  ve geniş ovalara da rastlanır.  Aşağı yukarı tümü tektonik asıllı çöküntülerden oluşan çukur alanların alüvyonla dolmasıyla ortaya çıkan birikim ovalarının en ünlü örneği, Adana ovasıdır. Başa bir örnekte Hatay ilindeki Amik ovasıdır. Bu tür birikim ovalarına Göller yöresinde de çok rastlanır. Antalya ovasıysa kıyıda olduğu halde Adana ovasına benzemez; Batı kesimi, sert kireçli tortulların birikmesi yüzünden basamaklı bir görünüş almıştır.

İklim ve Bitki Örtüsü

Bölgenin Akdeniz kıyıları boyunda, geride yükselen dağlar yüzünden içerilere fazla sokulamayan bir şerit üstünde, gerçek anlamıyla Akdeniz iklimi egemendir. Bu iklim tipi, yazların sıcak ve nerdeyse bütünüyle kurak geçmesi, buna karşılık kışların ılık ve yağışlı olmasıyla nitelenir. Adı geçen kıyılarda kışlar kısa geçer ve en soğuk ayın [ocak] ortalama sıcaklık derecesi 10°C dolayındadır. Termometre  ender olarak 0°C’ın altına iner.  Gerideki dağlara bol olarak yağan kar, alçak alanlarda çok seyrek  görülür ve yağsa bile yerde pek kalmaz. Yaz erken gelir ve çok uzun sürer. En  sıcak ayın ortalama sıcaklığı 28°C dolayında  oynar ve yaz günleri termometre gölgede sık sık 40°C’ın üstüne çıkar. Yağışların ortalama yıllık tutarı, kıyıda yer yer  değişiklik göstermekle birlikte 60 cm’den fazladır. Bazı meteoroloji istasyonlarında 1 metreyi de aşabilir. Bu yağışların bazen üçte ikisinden çoğu kış aylarında, geri kalanı da gene kışa yakın aylarda [ekim-mayıs arası] yağar.  Akdeniz bölgesinin kıyı kesiminde yaz mevsiminin yağış payı hemen her yerde %5’ten azdır.

Akdeniz’le komşu olan dağlık alanlarda, yükselti nedeniyle iklim bazı değişikliklere uğrar. Yazları Toroslar’ın  yüksek yaylalarında serin geçtiği için, kıyı kesimi kentlerinin halkından yaylalara yazlığa gidenler çoktur [Mersinliler Gözne ve Fındıkpınarı, Tarsuslular Namrun, Adanalılar Bürücek, Pozantı, İskenderunlular Soğukoluk yaylalarına çıkarak, adı geçen kentlerin dayanılması güç  yaz sıcaklarından kendilerini kurtarırlar]. Söz konusu kesimler kışın soğuk olur; bu mevsimde eteklerde bol olarak yağan  yağmurlara karşılık, yükseklere çok kar düşer; yağışların yıllık tutarı Toroslar’ın denize bakan yamaçlarında, eteklerden yükseklere doğru artar; ama dağların arkasındaki çukur alanlarda, İç Anadolu’dakini anımsatacak biçimde bir yağış eksilmesi görülür.

Akdeniz bölgesinde doğal bitki örtüsü,  yüzey şekilleriyle ve iklimle sıkı sıkıya bağıntılıdır. Bölgede orman, deniz düzeyinden başlar; ama  alçak kesimlerdeki bitki örtüsü maki özelliği gösterir. Bu özellik 700-800 metreye kadar sürer. Akdeniz ikliminin  tipik bitkisi olan zeytin ağacının, Toros  yamaçlarının Mersin’in kuzeyine rastlayan kesiminde bir yerde,  1 100 metreye kadar çıktığı görülür; bu, zeytin ağacı için rekor bir yükselti dir. Akdeniz bölgesi ormanları, kıyıdan başlayarak batıda  2 ooo, doğuda 2 200 metreye çıkar. Ormanın bu üst sınırı, iç kesimlerde 2 400 metreyi bulur. Orman, alçaklarda kızılçamla başlayarak, yükseklere doğru karaçam, Akdeniz köknarı ve sedir ağaçlarını kapsar. Amanos dağlarının  yüksek kesimlerinde, bölgenin başka taraflarında görülmeyen kayın ağacına rastlanır. Bölgenin alçak ovalarında görülen doğal bitki örtüsünü,  yazın kuruyan otsu bitkiler oluşturur.

Akarsu ve Göller

Sularını Akdeniz’e gönderen havzanın sınırı, Akdeniz bölgesinin coğrafi sınırlarına uymaz. Bu bölgede sularını denizlere göndermeyen kapalı havzalarda vardır. Bunlardan bazıları, görünüşte kapalı havza durumunda  oldukları, yani dışarıya akışsız gibi göründükleri halde, sularını yer altı çığırlarıyla Akdeniz’e gönderirler. Göller yöresiyle  Teke yöresindeki  bazı kalkerli alanlar böyledir. Bütünüyle denize akışsız kesimlerde vardır;  Beyşehir gölünün sularını Konya ovasının batı kesimine boşaltan Çarşamba suyu havzası gibi kapalı havzalar bir yana bırakılırsa, bölgenin  Akdeniz’e dökülen  başlıca akarsuları batıdan doğuya doğru, şöyle sıralanabilir; Dalamançayı; Kocaçay; Alakır suyu; Aksu; Köprü suyu; Manavgat çayı; Göksu; Tarsus çayı; Seyhan ve Ceyhan ırmakları; yalnızca aşağı çığırı Türkiye sınırları içinde bulunan Asi ırmağı.

Akdeniz bölgesi akarsularının dikkat çeken bir özelliği de, çoğunun dağ suyu niteliğinde olmasıdır;  Aşağı yukarı  tümünün yatak eğimleri fazla, akışları hızlı, çakıl, çamur ve kum taşıma güçleri büyüktür. Yüksek dağlardan inen akarsuların kabarma mevsimi, kış aylarından çok, karların eridiği ilk bahara rastlar. Ötekilerde kış kabarması ile yaz alçalması  başlıca özelliktir. Yalnız kireçli [kalkerli]  yapının egemen olduğu kesimlerde  akarsular, büyük yer altı kaynaklarından beslendikleri için, yaz aylarındaki su çekilmesi bir dereceye kadar engellenir. Manavgat çayı bunun en güzel örneğidir.

Akdeniz bölgesinde çok sayıda göl bulunmasına karşılık, bunların bölgeye dağılışı düzenli değildir. Başlıca göllere bölgenin batısında, Göller yöresinde rastlanır. Bunların en önemlileri, çöküntü çukurlarının tabanında yer alan tektonik kökenli göllerdir. Göller yöresindeki dört büyük gölden ikisi [Burdur gölü ile  Acıgöl] dışarıya akışsızdır ve suları tuzludur;  doğudaki Eğirdir ve Beyşehir göllerinin ise,  dışarıya akışı olduğu için suları tatlıdır. Torosların yüksek kesimlerinde  bazı buzul sirk  göllerine, bölgenin kalkerli kesimlerinde “karst” tipi göllere, bazı kıyı kesimlerinde kıyı göllerine rastlanır. Bunlardan başka, değişik bir tip olarak, Isparta yakınında küçük bir krater gölü de vardır [Isparta Gölcük’ü].